Тұрақты органикалық ластағыштар – түсінік және ықпал ету әсері

Соңғы уақытта жаһандық экологиялық қатерлер қатарында тұрақты органикалық ластағыштар (бұдан әрі – ТОЛ) проблемасы ерекше өткір проблемаға айналып отыр. Бұл химиялық күшті қосылыстар жоғары уыттылыққа ие, қоршаған ортада ұзақ уақыт тұра алады, жануарлар мен адамдардың май тіндерінде жиналуға бейім.

Ғылыми зерттеулер ТОЛ-дың тері ауруларының, иммундық, гормондық, жүйке жүйелері қызметінің бұзылуының себебі болуы мүмкін екенін растайды.

Қазіргі уақытта ТОЛ-ға 12 заттек жатқызылады: полихлорланған диоксиндер мен фурандар, полихлорбифинилдер, ДДТ, хлордан, гептахлор, гексахлорбензол, токсафен, алдрин, диелдрин, эндрин және мирекс. Сондай-ақ ТОЛ бөлінеді:

• ауыл шаруашылығында, санитарлық-эпидемиологиялық бақылауда, өндірісте немесе технологиялық процестерде пайдалану үшін әдейі өндірілетін химиялық заттар. Оларға әртүрлі құрылғыларда қолданылатын ПХД (полихлорбифенилдер) (мысалы, электр трансформаторлары мен ірі конденсаторларда, гидравликалық сұйықтық, салқындатқыш, бояғыштар мен май қоспалары ретінде) және ДДТ (дихлордифенилтрихлорэтан, дуст) жатады, әлі күнге дейін кейбір елдерде жәндіктермен күресу үшін қолданылады;
• кейбір өндірістік процестер барысында және жану кезінде (мысалы, коммуналдық-тұрмыстық және медициналық қалдықтарды жағу кезінде) бөлінетін абайсызда өндірілетін химиялық заттар (диоксиндер).

2004 жылдан бастап негізгі мақсаты ТОЛ әсерінен адам денсаулығы мен қоршаған ортаны қорғау болып табылатын тұрақты органикалық ластағыштар туралы Конвенция күшіне енді. Стокгольм Конвенциясының пайда болуының басты себебі – кез-келген ластану көздерінен мыңдаған шақырым қашықтықта адам қолы жетпейтін арктикалық аймақтарда ТОЛ табылуы себеп болды.

Қоршаған ортадағы ТОЛ қозғалысын бақылау қиын, өйткені олар әртүрлі нысандарда болуы мүмкін және қоршаған ортаның бір компонентінен екіншісіне ауыса береді. Сонымен, кейбір ТОЛ судың немесе топырақтың бетінен буланған кезде немесе шаң бөлшектерімен адсорбцияланған кезде айтарлықтай қашықтыққа жылжиды. Содан кейін олар шаң, қар, жаңбыр немесе тұманмен жер бетіне оралады. Мұхиттар, өзендер, көлдер немесе сирек кездесетін қоныс аударатын жануарлар да ТОЛ тасымалдай алады.

ТОЛ қасиеттері бар пестицидтер Қазақстан Республикасында ешқашан өндірілмегеніне қарамастан, бұл проблема өте өзекті. Қазақстанда ТОЛ-мен ластану негізгі көздері мыналар болып табылады:

• ауыл шаруашылығында ескірген және пайдалануға жарамсыз пестицидтер (оның ішінде ТОЛ қасиеттері бар);
• құрамында ПХД (полихлордифенилдер) бар, өнеркәсіпте және көлікте пайдаланылатын жабдық;
• өнеркәсіпте диоксиндер мен фурандардың байқаусызда шығарылуына әкелетін технологияларды қолдану;
• ашық жану процесінде диоксиндер мен фурандардың пайда болуы.

Елдің ауыл шаруашылығында ескірген және пайдалануға жарамсыз пестицидтер проблемасы, оларды сәйкестендіру, түгендеу, сақтау және жою (ескірген және пайдалануға жарамсыз пестицидтер мен олардың қоспаларының бір бөлігі бейімделмеген, шатыры ағып жатқан ескі үй-жайларда сақталады; олардың шамамен 10% ТОЛ қасиеттері бар пестицидтерге жатады) өткір проблема болып отыр. Пестицидтердің өзінен басқа, шешімдер олардың астындағы контейнерлерді жою мәселесін де талап етеді. Ыдыс халықтың денсаулығына нақты қауіп төндіреді, өйткені халық көбінесе білместен тамақ пен суды сақтау үшін тұрмыстық мақсаттарда пайдаланады.

Қазақстан Республикасында қалдықтармен, тұрақты ластаушы заттармен жұмыс істеу тәртібін айқындайтын жұмыс істеу қағидалары әзірленді. Қағидалардың талаптары электр жабдығын түгендеуді, құрамында ПХД бар жабдықты пайдалануды және пайдаланудан шығаруды, қаптаманы, таңбалауды, құрамында ПХД бар қалдықтарды сақтауды және тасымалдауды ұйымдастыруды қамтиды. Қағидалар құрамында ПХД бар жабдықтар мен қалдықтардың меншік иелері болып табылатын, ПХД төгілуінің салдарын жоюмен, зақымдалған жабдықты буып-түюмен, полихлорланған дифенилдер негізінде диэлектрлік сұйықтықтарды құюмен, құрамында ПХД бар қалдықтар мен жабдықтарды тасымалдаумен және сақтаумен айналысатын жеке және заңды тұлғаларға қолданылады.

Тұрақты органикалық ластағыштар бойынша ақпаратты ҚР экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің "Қоршаған ортаны қорғаудың ақпараттық-талдау орталығы" РМК сайтынан табуға болады.