ӨНДІРІСТІК ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ ЖҮРГІЗУ ЖҮЙЕСІ
Қоршаған орта мен табиғи ресурстарды өндірістік экологиялық бақылау (экологиялық мониторинг) қоршаған ортаның, табиғи ресурстардың жай-күйін бақылаудың кешенді жүйесін білдіреді және қоршаған орта үшін зиянды немесе қауіпті болып табылатын күрделі жағдайлар туралы, сондай-ақ өнеркәсіптік кәсіпорындар қызметінің әсерінен оның жай-күйінің өзгеруін бағалау мен болжау туралы ескерту болып табылады.
Талаптары
Өндірістік экологиялық бақылау ҚР Экологиялық кодексінің 14-тарауының талаптарына сәйкес, өндірістік экологиялық бақылау бағдарламасының негізінде жүргізіледі. ҚР барлық заңнамалық талаптарын орындау үшін «Өндірістік экологиялық бақылау бағдарламасы» мынадай ақпаратты қамтуы тиіс:
1) өндірістік мониторинг процесінде қадағаланатын параметрлердің міндетті тізбесі;
2) өндірістік мониторинг пен өлшеулерді жүзеге асыру кезеңі, ұзақтығы және жиілігі;
3) өндірістік мониторинг жүргізудің пайдаланылатын әдістері туралы мәліметтер;
4) сынамаларды іріктеу нүктелері және өлшеулер жүргізу орындары;
5) деректерді есепке алуды, талдауды және хабарлауды жүргізу әдістері мен жиілігі;
6) Ішкі тексерулердің жоспар-кестесі және оларды сақтамауға ден қоюдың ішкі құралдарын қоса алғанда, Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын бұзушылықтарды жою рәсімі;
7) аспаптық өлшеулердің сапасын қамтамасыз ету тетіктері;
8) штаттан тыс жағдайлардағы іс-қимылдар хаттамасы;
9) өндірістік экологиялық бақылауды жүргізу үшін персоналдың ішкі жауапкершілігінің ұйымдық және функционалдық құрылымын қамтиды;
10) өндірістік экологиялық бақылауды ұйымдастыру және жүргізу мәселелерін көрсететін өзге де мәліметтер болуға тиіс.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес табиғат пайдаланушы ішкі есепке алуды жүргізуге, қоршаған ортаны қорғаудың уәкілетті органы белгілейтін талаптарға сәйкес өндірістік экологиялық бақылау нәтижелері бойынша кезеңдік есептерді қалыптастыруға және ұсынуға тиіс.
Мемлекеттік экологиялық инспекторлардың талап етуі бойынша табиғат пайдаланушы мемлекеттік экологиялық бақылауды жүзеге асыру үшін қажетті құжаттаманы, талдау нәтижелерін және өзге де материалдарды ұсынуға міндетті.
Мақсаты
ҚР Экологиялық Кодексінің 128-бабына сәйкес өндірістік экологиялық бақылаудың негізгі мақсаттары мыналар болып табылады:
1) табиғат пайдаланушының экологиялық саясатына, қоршаған орта сапасының нысаналы көрсеткіштеріне және қоршаған ортаға ықтимал әсер ететін өндірістік процестерді реттеу құралдарына қатысты шешімдер қабылдау үшін ақпарат алу болып табылады;
2) Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасы талаптарының сақталуын қамтамасыз ету болып табылады;
3) табиғат пайдаланушының өндірістік процестерінің қоршаған ортаға және адам денсаулығына әсерін барынша азайту;
4) табиғи және энергетикалық ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру болып табылады;
5) штаттан тыс жағдайларға жедел алдын ала ден қою;
6) табиғат пайдаланушылардың басшылары мен жұмыскерлерінің экологиялық хабардарлығының және жауапкершілігінің неғұрлым жоғары деңгейін қалыптастыру болып табылады;
7) кәсіпорындардың экологиялық қызметі және халық денсаулығы үшін тәуекелдер туралы жұртшылықты хабардар ету;
8) экологиялық талаптарға сәйкес деңгейді арттыру;
9) қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесінің өндірістік және экологиялық тиімділігін арттыру;
10) инвестициялау және кредит беру кезінде экологиялық тәуекелдерді есепке алу болып табылады.
Негізгі міндеттері
Ластанудың негізгі көздерінде, өнеркәсіптік алаңда және СҚА шекарасында қоршаған ортаның сапасына әсер ететін эмиссияларды бақылауды жүзеге асыру.
Күтілетін нәтижелер
Өндірістік экологиялық бақылау объективті деректерді алу үшін, белгіленген кезеңділікпен, қоршаған ортаны қорғау бойынша уақтылы шешімдер мен шаралар қабылдау үшін орындалады.
Өндірістік экологиялық бақылауды жүзеге асыру шеңберінде «АлЭС» АҚ өндірістік департаменттерінде операциялық мониторинг, қоршаған ортаға эмиссиялар мониторингі және әсер ету мониторингі орындалады.
Процесс параметрлерінің операциялық мониторингі.
Операциялық мониторинг (өндірістік процестің мониторингі) табиғат пайдаланушы қызметінің көрсеткіштері оны тиісінше пайдалану және осы өндірістің технологиялық регламентінің шарттарын сақтау үшін орынды деп есептелетін диапазонда екенін растау үшін технологиялық процестің параметрлерін бақылауды қамтиды. Өндірістік мониторингтің мазмұнын табиғат пайдаланушы айқындайды (ҚР Экологиялық кодексінің 132-бабы).
1-ЖЭО, 2-ЖЭО, 3-ЖЭО, БЖК меншікті аттестатталған зертханалары негізгі параметрлері болып табылатын өндірістік процеске мониторинг жүргізеді:
- атмосфераны ластаудың нормаланатын көздеріне жататын негізгі жабдықтың жүктемесі (т / сағ, Гкал / сағ);
- шығатын газдардың температурасы;
- шығыс ыстық сумен жабдықтаудағы оттегінің мөлшері %;
- қазандық агрегаттарының пәк;
- материалдар шығыны (бақыланатын басқа көздер үшін);
• отынның сипаттамасы (Qрн, құрғақ массаға күлділігі %, отынның ылғалдығы, құрғақ массаға күкірт)• станцияға келіп түсетін және қазандықтарға келіп түсетін отынның сапасы мен мөлшерін бақылау.
Қоршаған ортаға эмиссиялар мониторингі.
Қоршаған ортаға эмиссиялар мониторингі өндірістік шығындарды, эмиссиялардың саны мен сапасын және олардың өзгеруін, олардың ең жоғары-біржолғы шоғырлану нормативтерінің сақталуын қадағалау үшін көзден эмиссияларды қадағалауды қамтиды.
Атмосфералық ауа
Атмосфераны ластау көздеріндегі шекті жол берілетін шығарындылардың нормативтерін бақылау ҚР Экологиялық кодексінің 14 тарауының талаптарына, кәсіпорынның рұқсат етілген шекті шығындар жобасында бекітілген өндірістік экологиялық бақылау нәтижелері бойынша бақылаудың жоспар - кестесі мен есептілікке қойылатын талаптарға (ҚР ЭМ 07.09.2018 ж. №356 «Өндірістік экологиялық бақылау жүргізу кезінде қоршаған ортаға эмиссиялардың автоматтандырылған мониторингін жүргізу қағидаларын және өндірістік экологиялық бақылау нәтижелері бойынша есептілікке қойылатын талаптарды бекіту туралы» бұйрығы) сәйкес жүргізілуі тиіс. Өндірістік экологиялық бақылау шеңберінде өлшеулер мен сынамаларды іріктеуді тәуелсіз аттестатталған немесе аккредиттелген зертхана жүзеге асырады. Шығарындылар көздері бойынша бақылау мерзімділігі рұқсат етілген шекті шығындар жобасында жылына 4 рет белгіленген. Келесі ластаушы заттар бақыланады: көміртегі оксиді, азот оксиді және диоксид, күкірт диоксиді, бейорганикалық шаң. Бақылау жүргізу кезінде мынадай параметрлер айқындалады:
- газ-ауа қоспасының ағу жылдамдығы;
- газ-ауа қоспасының көлемі (қалыпты, қалыпты, құрғақ);
- газ-ауа қоспасының температурасы;
- газ-ауа қоспасындағы О2 саны;
- газ-ауа қоспасындағы (ЫСҚ) зиянды заттардың концентрациясы. Аспаптық өлшеулердің нәтижелері шығарындылардың белгіленген нормативтерімен салыстырылады.
Жоғарыда көрсетілген жұмыстарды жүргізу кезінде өлшеулерді орындаудың аттестатталған әдістемелері қолданылады. Атмосфералық ауа сынамаларын (ГВС) сұйық сіңіргіш ерітіндімен (күкіртті ангидрид, азот диоксиді) толтырылған сіңіргіш аспаптар арқылы ауаның белгілі бір көлемін аспирациялау әдісімен жүзеге асыруға болады. Өндірістік департаменттер өз бетінше жүргізетін өндірістік мониторинг шеңберінде кестеге сәйкес қазандық агрегаттарында «жылу электр станциялары мен қазандықтардағы атмосфералық ауаға шығарындыларды бақылауды ұйымдастыру қағидаларына» сәйкес 34.02.306-98 СО (РД 153-34.0-02.306-98) айына екі рет өлшеу жүргізіледі. Қазандардың түтін газдарындағы күл мөлшерін өлшеу, күл ұстау қондырғыларын сынау ҚР Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің Мемэнергияқадағалау комитеті Төрағасының 26.11.2010 ж. бұйрығына сәйкес жүргізіледі. №118-П «Жылу электр станциялары мен қазандардың күл өткізбейтін қондырғыларын бақылау сынақтарының әдістемесі». Тоқсан сайын парниктік газдар шығарындыларына есептік әдіспен мониторинг жүргізіледі.
Түтін газдарын талдау үшін заманауи, әмбебап Testo 350-XL газ анализаторы қолданылады.
Шығарындыларды жылдық бақылау «2-ТП ауа» есебін, ал парниктік газдарды түгендеу туралы есепті «Парниктік газдарды түгендеу туралы есепті» жасау арқылы жүзеге асырылады.
Өндіріс және тұтыну қалдықтары
ЖЭО пайдалану кезіндегі қалдықтардың негізгі түрі станциялардың энергетикалық қазандарда көмірді жағу нәтижесінде пайда болатын күл-қож қалдықтары (ҚШО) болып табылады. Күл-қож қалдықтарын жинау күл-қож шығарудың аралас жүйесінде жүргізіледі. Станцияда сақталатын күл-қож қалдықтарына сапалық және сандық бақылау үнемі жүргізіледі. Департаменттер дербес жүргізетін өндірістік мониторинг шеңберінде өндіріс пен тұтынудың уақытша орналастырылатын қалдықтарының көлеміне ай сайын бақылау жүргізіледі. Ай сайын өндіріс және тұтыну қалдықтарына түгендеу жүргізіледі, оның шеңберінде сақтау және кәдеге жарату мерзімдері, олардың көлемі мен сақтау орындары, қалдықтарды шығаруға арналған шарттардың және қалдықтардың қозғалысын растайтын құжаттардың (актілер, жүкқұжаттар, есептер) болуы бақыланады.
Жердің ластану деңгейінің мониторингі
Өндірістік экологиялық бақылау шеңберінде сынамаларды іріктеуді өнеркәсіптік алаң аумағындағы (5 нүктеден) тәуелсіз аттестатталған немесе аккредиттелген зертхана және күл-қожды шығарудың аралас жүйесі (5 нүктеден) тоқсан сайын мынадай ингредиенттер бойынша жүзеге асырады:
- өнеркәсіптік алаң аумағында: марганец, бериллий, сынап, фторидтер, бром, мұнай өнімдері, нитраттар;
- күл-қожды жоюдың аралас жүйесінің аумағында: фторидтер, қорғасын, кадмий, нитраттар және мұнай өнімдері.
Радиациялық мониторинг
Ашық қоймада сақталатын көмір және күл-қожды шығарудың аралас жүйесіндегі күл-қожды қалдықтар (күл-қожды қалдықтар) радиацияның әлеуетті көздері болып табылуы мүмкін.
Өндірістік экологиялық бақылау шеңберінде радиациялық мониторингті әрбір Департаменттің күл-қож шығарудың аралас жүйесінің аумағында, өнеркәсіп алаңындағы көмір қоймасында, өнеркәсіп алаңының санитариялық-қорғаныш аймағының шекарасында және аралас күл-қож шығару жүйесінің санитариялық-қорғаныш аймағының шекарасында салыстырып тексерілген аспаптармен тоқсан сайын тәуелсіз аттестатталған немесе аккредиттелген зертхана жүзеге асырады. Бақылау нәтижелері бойынша зерттеу хаттамасы жасалады. Бақылау ҚР Ұлттық экономика министрінің 27.02.2015 ж. № 155 бұйрығымен бекітілген «Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар» ҒН-на сәйкес, «Радиациялық гигиена жөніндегі әдістемелік ұсынымдарды» бекіту туралы «Мемлекеттік санитариялық-эпидемиологиялық қадағалау комитеті» Төрағасының 08.09.2011 ж. №194 бұйрығына №4 қосымша, ДКС-96 дозиметр-радиометр аспабының көмегімен жүргізілді.
- Санитариялық-қорғаныш аймағының шекарасындағы әсер ету мониторингі. Атмосфералық ауа.
Әрбір өлшеу нүктесі кәсіпорын алаңының және оған іргелес аумақтардың (немесе алаңдық ИА) схемасында орналасуы тиіс және оған өлшеудің барлық кезеңіне тұрақты нөмір беріледі.
Өн.алаңы:
- өн.алаңның оңтүстік жағынан (1 нүкте);
- өн.алаңының батыс жағында (2 нүкте);
- өн.алаңның шығыс жағынан (3 нүкте);
- өн.алаңның солтүстік жағынан (4 нүкте);
Күл үйіндісі:
- күл үйіндісінің солтүстік жағынан (1 нүкте);
- күл үйіндісінің оңтүстік жағынан (4 нүкте);
- күл үйіндісінің шығыс жағынан (2 нүкте);
- күл үйіндісінің батыс жағынан (3 нүкте);
Әрбір нүктеде сынамаларды бір рет алудың барлық процесі және бұл ретте метеорологиялық бақылауларды жүргізу, сондай-ақ сынамаларды химиялық талдау «Атмосфераның ластануын бақылау жөніндегі Нұсқаулық» 52.04.186-89 БҚ-да жазылған ұсынымдарға сәйкес жүзеге асырылады. Атмосфераның ластануының статистикалық сенімді сипаттамаларын алуды қамтамасыз ету үшін бір нүктеде, көзден бір қашықтықта бір қоспаны бақылаудың жалпы саны жарық күні ішінде (таңертең, күндіз және кешке) сынамаларды күніне үш рет ала отырып, кемінде 48 байқауды құрауы тиіс. Атмосфералық ауаның сынамаларын алу сұйық сіңіргіш ерітіндімен (күкіртті ангидрид, азот диоксиді) толтырылған сіңіргіш аспаптар, резеңке камералар (көміртегі оксиді)арқылы ауаның белгілі бір көлемін аспирациялау әдісімен жүзеге асырылады.; мембранные фильтра (сажа).
Көміртегі тотығы сынамаларының шоғырлануы "К - 100"газ талдағышын қолдануға негізделген экспресс-әдіс көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін.
Азот диоксидінің концентрациясы азот диоксидінің Грисса-Илосвай реактивімен өзара әрекеттесу әдісімен анықталуы мүмкін, ол үшін пайдаланылатын ауа сорбенті бар сорбциялық түтік арқылы 20 минут бойы тартылады.
Күкірт диоксидінің концентрациясы күкірт диоксидінің формальдегидпен және парозанилинмен өзара әрекеттесуіне негізделген әдіспен анықталуы мүмкін.
Азот диоксиді мен күкірт ангидридін анықтау «Drager» компаниясының «MSI Compact 150» газ анализаторымен жүргізілуі мүмкін. Ауа сынамаларын іріктеумен бір мезгілде желдің бағыты мен жылдамдығы, ауаның температурасы мен ылғалдылығы, ауа райының жай-күйі анықталады. Ол үшін ЖЭТ Метеометрі қолданылады. Ауадағы зиянды заттарды автоматты түрде үздіксіз бақылау үшін әмбебап көп арналы gank 4 газ анализаторлары қолданылады.
Аспаптық өлшеулерді аттестатталған немесе аккредиттелген зертхана жүргізуі тиіс. Жоғарыда көрсетілген жұмыстарды жүргізу кезінде өлшеулерді орындаудың аттестатталған әдістемелері қолданылуы тиіс. Бағалау критерийлері ретінде ҚР Ұлттық экономика министрінің 28.02.2015 ж. № 168 бұйрығымен бекітілген «Қалалық және ауылдық елді мекендердегі атмосфералық ауаға гигиеналық нормативтер» қабылданды.
Су ресурстары
Жер асты және жер үсті суларына мониторинг жүргізудің мақсаты өнеркәсіптік алаңның және/немесе станцияның күл-қожды жою аралас жүйесінің санитарлық-қорғау аймағының шекарасында орналасқан ауданда және Көкөзек өзеніне шартты түрде таза суды ағызу орындарында жер асты және жер үсті суларында ластаушы заттардың шоғырлануы туралы ақпарат алу болып табылады. Өндірістік департаменттердің өндірістік алаңдары мен санитарлық-қорғау аймағының шекарасында ұңғымалар мен жер үсті су ағындары бойынша бақылау нүктелерінің бақылау желісі құрылды. Жер асты және жер үсті суларының ластану деңгейі құралмен анықталады.
Жер асты және жер үсті суларының ластануын бағалау сипаттамасы көрсеткіштердің екі тобы бойынша жүргізілді: жалпы және арнайы. Жалпы көрсеткіштер су сапасының жалпыланған көрсеткіштері болып табылады-минералдану, рН мәні, қаттылық және т.б. арнайы көрсеткіштерге осы ластану көзі үшін нақты, нақты заттар жатады. Барлық ұңғымалар үшін нақты ластаушы заттар анықталды, су сынамаларында - марганец, фтор, беттік-белсенді зат, калий, темір, сульфаттар, хлоридтер, нитраттар, нитриттер, мұнай өнімдері, бериллий, сынап, бром, йод, бор. Жер асты суларындағы ластаушы заттардың шоғырлануын өлшеу ластаушы заттардың ең көп болуы (ауаның неғұрлым жоғары температурасының кезеңі, желдің ең аз жылдамдығының кезеңі және т.б.) неғұрлым қолайсыз кезеңге қатысты орындалады.
Күл-қож шығарудың аралас жүйесінің мониторингтік желісінің ұңғымаларында су сынамаларын алу алдында деңгей мен температураны өлшеу жүргізілді.
Топырақ жамылғысы
Топырақ-топырақтың жай-күйіне өндірістік экологиялық бақылау күл үйіндісі учаскесінде мониторингтік желінің 5 нүктесі бойынша және санитарлық-қорғау аймақтарының шекарасында да, олардың ішінде де орналасқан өнеркәсіп алаңы учаскесінде 5 нүкте бойынша жүргізіледі.
Өн.алаң:
- өн.алаңның оңтүстік жағынан (1 нүкте);
- өн.алаңының батыс жағында (2 нүкте);
- өн.алаңның шығыс жағынан (3 нүкте);
- өн.алаңның солтүстік жағынан (4 нүкте);
Күл үйіндісі:
- күл үйіндісінің солтүстік жағынан (1 нүкте);
- күл үйіндісінің оңтүстік жағынан (4 нүкте);
- күл үйіндісінің шығыс жағынан (2 нүкте);
- күл үйіндісінің батыс жағынан (3 нүкте);
Топырақты геохимиялық сынамалау деректері бойынша топырақтың ластану дәрежесі және топырақ қабатының үлгілерін іріктеумен бақыланатын кәсіпорынның топырақ жамылғысының генезисіне әсері туралы қорытындылар жасалады. Іріктеу тоқсан сайын, жылына 4 рет, төрт румбадан (90°арқылы) үлгілерді жинау арқылы жүзеге асырылады. Бастапқы румбаның бағыты жылдық жел раушанындағы басым желдің бағытына сәйкес таңдалады. Топырақтың ластану деңгейінің динамикасын зерттеу үшін, әдістемелік ұсыныстарға сәйкес, әр уақытта бірдей учаскелерді сынап көру керек. Сынамаларды іріктеу «конверт» ережесі бойынша 0-20 см тереңдіктен жүргізіледі: тіктөртбұрыштың төрт бұрышы және орталықтың бірі. Топырақ қабатының сынамаларын алу, сынамаларды ресімдеу, өңдеу, консервациялау және сақтау МЕМСТ 17.4.4.02-84 «Табиғатты қорғау. Топырақ. Химиялық, бактериологиялық, гельминтологиялық талдау үшін сынамаларды іріктеу және дайындау әдістері». Күл үйіндісінің СҚА шекарасында су сорғыштарына толық химиялық талдау жасалады, сондай-ақ топырақта қорғасын, кадмий, фтор, мұнай өнімдері, марганец, нитраттардың болуы анықталды. Өнеркәсіптік алаңның СҚА шекарасында топырақта марганец, бериллий, сынап, фтор, бром, мұнай өнімдері сияқты ластаушы заттардың болуы анықталады.
Топырақ сынамаларын талдау DR спектрофотометрінде жүргізіледі.
Бағалау критерийлері ретінде ҚР Ұлттық экономика министрінің 25.06.2015 ж. № 452 бұйрығымен бекітілген «Қоршаған орта қауіпсіздігіне (топыраққа) гигиеналық нормативтер» қабылданды.
