Ауыр металдар және олардың ағзаға әсері

Айналамыздағы қоршаған ортаның зиянды және улы заттармен жаппай ластануы қазір баршаға мәлім. Өйткені, өнеркәсіп бар барлық қалалардың атмосферасы ауыр металдардың шығарындыларымен ластанатыны ешкімге құпия емес. Ауыр металдар ауада, суда, топырақта болады, олар өсімдіктердің тамырында жиналып, табиғаттағы заттектер айналымы циклына енеді. Сол себепті улы заттар айналамыздағы барлық заттардан табуға болады: тамақ өнімдерінде, косметикада, интерьер заттарында және т.б.

Темір, мыс, мырыш, молибден сияқты металдар аз мөлшерде физиологиялық рөл атқарады: биологиялық процестерге қатысады және өсімдіктердің, жануарлар мен адамдар ағзасының дұрыс жұмыс істеуі үшін қажет. Олар фотосинтез процесіне және өсімдіктердің азотты ассимиляциясына қатысады, қант, ақуыз, крахмал, дәрумендер синтезіне ықпал етеді.

Ауыр металдар мен олардың қосылыстары адам ағзасына зиянды әсер етеді, бірқатар аурулар тудырады. Кейбір металдар белгілі бір органдар мен тіндерде ұзақ уақыт жинақталуы мүмкін.

Кадмий – өте уытты ауыр металл. Оның ұшпалығы жоғары, сондықтан кадмийдің басым бөлігі атмосферада шоғырланып, оны ластайды. Осы ауадағы ұшпалы заттектер кадмийді балқыту зауыттары мен гальваникалық өндірістердің жұмысының нәтижесінде пайда болады. Кадмий топыраққа ауылшаруашылық тыңайтқыштарынан, сондай-ақ мұнай өнімдерінен енеді. Атмосфералық процестердің нәтижесінде ол жерге және жер беті суларына жауын-шашын түрінде түседі, бұл өсімдіктердің өсуі мен дамуын тежейді, жануарлар әлемінің өкілдеріне аса зиянды әсер етеді.

Кадмийдің ағзаға шамадан артық түсуі анемияға, бауырдың зақымдануына, өкпе функциясының бұзылуына, остеопорозға, қаңқаның деформациялануына, қан қысымының артуына әкелуі мүмкін. Ол бүйректе жиналады, олардағы тастардың пайда болуына себепші болуы мүмкін.

Қорғасын – улы қауіптің 1-класына жататын ауыр металл. Өнеркәсіптік уланулардың ішінде қорғасынмен улану бірінші орын алады. Қорғасын ластағыштарын топыраққа және атмосфераға негізгі жеткізушілер –қорғасын бензинін жағудан шығатын газдар, пластмасса, целлюлоза-қағаз бұйымдары, майлау материалдары, пигменттер және басқалар шығаратын өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындылары. Қорғасын биомассада жиналып, жоғары уытты қосылыстар түзеді. Әрі қарай қорғасын қосылыстары өсімдіктер мен жануарлардың зат алмасу циклына араласады. Сөйтіп, азық-түлік тізбегімен қорғасынның улы элементтері адам ағзасына енеді.

Қорғасын, мышьяк, кадмий, сынаппен бірге өте қауіпті заттар класына жатады. Қорғасын сүйектерде жиналып, олардың біртіндеп жойылуына, бауыр мен бүйректе жиналуына, күш қуаттың, әлдің төмендеуіне, есте сақтаудың нашарлауына және тіпті созылмалы ми ауруларына әкелуі мүмкін.

Сынап – мөлшерінің жартысына жуығы техногендік себептерге байланысты экожүйеге енетін улы ауыр металл. Мұнай-химия кәсіпорындарының ағынды суларымен және атмосфералық шығарындыларымен бірге сынап қосылыстары қоршаған ортаға шығады. Олардың басым көпшілігі-шамамен 97% – мұхиттардың бетінде орналасқан. Әр түрлі тотығу дәрежесі бар сынап қосылыстары табиғатта өзара әрекеттеседі. Ең қауіпті –сынаптың органикалық (алкилді) қосылыстары-метилсынап және диметилсынап. Суда бұл қосылыстар шөгінділерге отырып, сіңіріледі де, содан кейін баяу босатылып, қайталама ластану мен гидросфераның созылмалы уытты зақымдану көзі болады.

Сынап орталық жүйке жүйесіне зиянды әсер етеді, тахикардияны тудырады және эмоционалды тұрақсыздыққа, есте сақтау қабілетінің бұзылуына, ұйқысыздыққа, апатияға және т.б. әкеледі. Тұрақты бас ауруын тудырады.

Мыс – қоршаған ортаға металлургиялық кәсіпорындардың, химиялық ток көздерін (аккумуляторлар, батареялар), ауылшаруашылық химиясын шығаратын зауыттардың қалдықтарынан түседі. Мыс иондары топыраққа енген кезде олар минералдармен және органикалық заттармен тез байланысады.

Суға түскен мыс жақын-алыс қашықтықтағы барлық су айдындарын ластап, жаңа су көздеріне жеңіл таралады. Бұл ауыр металл өздігінен жойылмайды, сондықтан ол өсімдіктерде, микроорганизмдерде шоғырланып, жиналады. Адам ағзасындағы мыстың үлкен дозалары репродуктивтік жүйесін, орталық жүйке жүйесін бұзады.

Мырыш – табиғи геохимиялық процестер де, түсті металлургия және химия өнеркәсібі кәсіпорындарының техногендік ластануы да оның қоршаған ортадағы көбейюіне әсер етуі мүмкін.

Адам ағзасында бір түскен мырыш ферменттердің қызметін айтарлықтай белсендіреді. Мырыштың артық дозасы лоқсып, құсуды тудыруы мүмкін.

Молибден – қоршаған ортаға молибден кендерін өндіру және өңдеу кәсіпорындарының шығарындыларынан, минералды тыңайтқыштардан түседі. Бұл уытты ауыр металды қалыптан тыс мөлшерде жинақтайтын өсімдіктер адамдар мен жануарлар үшін қауіпті болады. Адам ағзасындағы молибден мөлшерінің артуы гипофиз, гипоталамус, қалқанша безінің функцияларын тежейді.

Ауыр металдардың біршама бөлігі табиғи геохимиялық процестердің арқасында биосфераға енеді, мысалы, тау жыныстарының жарылуы, вулкандардың белсенділігі және басқалар. Табиғаттың ауыр металдармен негізгі ластаушысы-антропогендік фактор, адамның шаруашылық-экономикалық қызметінің нәтижесі.

Ауыр металдардың айрықша қасиеті – табиғи ортада ыдырамайтыны: керісінше, олар экожүйелерде жиналып, ұзақ мерзімді зиян келтіреді. Көші-қон тізбегінің сілтемелерінен кейін (топырақ – өсімдіктер – жануарлар-адам) ауыр металдар тірі организмдерге улы және канцерогенді әсер етеді.